Komu służą dobre rady

Komu służą dobre rady

• Piotr Stefaniak

Za sprawÄ… mikroprocesorów i miniaturyzacji urzÄ…dzeÅ„ w ostatniej dekadzie dokonaÅ‚a siÄ™ rewolucja w diagnostyce laboratoryjnej. W kilku wymiarach jednoczeÅ›nie.
Z polskich podrÄ™czników medycznych sprzed zaledwie 5-6 lat można siÄ™ dowiedzieć, że wyniki badaÅ„ laboratoryjnych sÄ… pomocnym narzÄ™dziem w rozpoznawaniu choroby przez lekarza. UmiejÄ™tne korzystanie z nich pozwala na monitorowanie przebiegu oraz prognozowanie rozwoju schorzenia, a także, co niezwykle ważne, wyniki badaÅ„ niejednokrotnie warunkujÄ… wybór terapii i pozwalajÄ… kontrolować jej przebieg - mówi dr Jolanta KoÅ‚odziejczyk, dyrektor dziaÅ‚u informacji naukowej w firmie Diagnostyka z Krakowa.

Ważne wskazówki

Innym przykÅ‚adem informacji sÅ‚użącej stawianiu diagnozy sÄ… dane o krwi lub tkankach przeznaczonych do transfuzji. Diagnostyka pomaga ustalić ich zgodność i w efekcie gwarantuje, że produkt zastosowany do transfuzji jest wolny od żóÅ‚taczki czy AIDS.
Jednak dzisiaj diagnostyka laboratoryjna sÅ‚uży nie tylko ustaleniu przyczyn choroby. Lekarz może obecnie polegać na inteligentnych systemach diagnostycznych, które pozwalajÄ… mu ustalić dla konkretnego przypadku dawkowanie odpowiednich leków, zwiÄ™kszajÄ…c tym samym skuteczność terapii.
Coraz częściej z badaÅ„ laboratoryjnych korzysta siÄ™ w celu wykrycia choroby w bardzo wczesnym stadium rozwoju. Na przykÅ‚ad badanie anty-CCP jest markerem reumatoidalnego zapalania stawów. Jego obecność we krwi (powyżej górnych wartoÅ›ci referencyjnych) czÄ™sto na wiele lat wyprzedza zmiany zwyrodnieniowe stawów. Wczesne wdrożenie odpowiedniego leczenia może zapobiec rozwojowi tych zmian.
Innym przykÅ‚adem jest PSA - swoisty antygen sterczowy prostaty. Jest to parametr, dziÄ™ki któremu można obserwować, co dzieje siÄ™ z prostatÄ…. ZwiÄ™kszone stężenie tego parametru w surowicy krwi obserwuje siÄ™ bowiem u mężczyzn, u których rozwija siÄ™ rak prostaty lub Å‚agodne formy rozrostu, ale także stany zapalne tego narzÄ…du. DziÄ™ki prostym i nieuciążliwym badaniom stosunkowo Å‚atwo można wychwycić niepokojÄ…ce zmiany stężenia PSA we krwi, a tym samym interweniować już na bardzo wczesnych etapach rozwoju choroby.

Zrób to sam

DiagnostykÄ™ laboratoryjnÄ… używa siÄ™ też już w profilaktyce. Niemal za powszechne uważa siÄ™ takie badania profilaktyczne, jak: lipidogram (cholesterol caÅ‚kowity, cholesterol HDL i LDL oraz triglicerydy), glukozÄ™ na czczo, ogólne badanie moczu. OrdynujÄ… je sobie czÄ™sto sami zainteresowani - pacjenci, ponieważ Å‚atwiejsza jest dostÄ™pność do laboratoriów, Å‚atwiej można wykonać badania i szybko uzyskać wyniki. Niektóre badania przeprowadzajÄ… zresztÄ… samodzielnie, gdyż testery majÄ… w domu.
Diagnostyka laboratoryjna staÅ‚a siÄ™ zatem, przynajmniej na Zachodzie, elementem utrzymywania dobrego stanu zdrowia i samopoczucia. Jednak Å‚Ä…cznie, dziÄ™ki jej rozwojowi, znacznie siÄ™ zwiÄ™kszyÅ‚a możliwość zwalczania wiÄ™kszoÅ›ci chorób.

Pierwszy wymiar rewolucji

Mikroprocesory i nowe technologie przyczyniły się do wzrostu liczby analiz in vitro.
Niepomiernie rozszerzył się zakres badań, a to pozwala lepiej zgłębić ludzki organizm.
Obecnie dostÄ™pnych jest prawie 1000 różnorodnych testów, pomagajÄ…cych lekarzom w podjÄ™ciu wÅ‚aÅ›ciwej decyzji. DziÄ™ki rozwojowi diagnostyki znacznie zwiÄ™kszyÅ‚a siÄ™ zatem możliwość zwalczania wielu chorób.
Ten limes dostÄ™pnych testów wkrótce zostanie przekroczony, bowiem tradycyjnÄ… cytogenetykÄ™ wspiera diagnostyka molekularna - testy molekularne i markery genetyczne.
Niektórzy prognozujÄ…, że analizy DNA w najbliższej dekadzie podwojÄ… liczbÄ™ dostÄ™pnych testów. Nie jest to bezzasadna opinia, jeżeli siÄ™ pamiÄ™ta, iż przyczynÄ… chorób u co trzeciego czÅ‚owieka sÄ… wady genetyczne organizmu, a diagnostyka molekularna bÄ™dzie dostarczaÅ‚a prognozy możliwego rozwoju choroby.
Już wykonywane niektóre testy cytologiczne, BSA czy na krew utajonÄ… w kale w grupach "zwiÄ™kszonego ryzyka", przyczyniajÄ… siÄ™ do zmniejszenia Å›miertelnoÅ›ci.
- Na każdych miÄ™dzynarodowych targach urzÄ…dzeÅ„ do diagnostyki in vitro pokazywane sÄ… chipy testowe - mówi Józef Lucjan Jakubiec, dyrektor Izby Producentów i Dystrybutorów Diagnostyki Laboratoryjnej. - Jednak jeszcze wiÄ™kszość krajów w klinicznej diagnostyce laboratoryjnej nie stosuje powszechnie badaÅ„ DNA wyÅ‚Ä…cznie, ale jako potwierdzenie rozpoznania innych diagnoz.
Do wdrożenia diagnostyki molekularnej przygotowuje się firma Synevo. - To jednak melodia kilku jeszcze lat - przyznaje Piotr Kościelecki, dyrektor ds. sprzedaży i marketingu w Synevo.
Zbudowanie infrastruktury jest bardzo kosztowne, a zarazem muszą zaistnieć warunki do ich prowadzenia, czyli zaistnieć popyt.

Wymiar drugi

Nowoczesna diagnostyka bardzo skróciÅ‚a czas otrzymania wyników i reakcji lekarza.
Na przykÅ‚ad badanie gruźlicy na wzmocnionych próbkach materiaÅ‚u genetycznego skraca czas wydania orzeczenia lekarskiego z 20 dni do kilku godzin.
IstniejÄ… sytuacje, gdy wyniki testów muszÄ… być dostÄ™pne w ciÄ…gu kilku minut.
Dotyczy to pacjentów trafiajÄ…cych na oddziaÅ‚y intensywnej terapii z podejrzeniem zawaÅ‚u serca, urazami; osób, które utraciÅ‚y przytomność na skutek zatrucia lub dostaÅ‚y ataku z niewiadomych przyczyn.
Również w takich przypadkach diagnostyka in vitro może dać niezwÅ‚ocznie i pewnÄ… odpowiedź.
Z pomocÄ… przychodzÄ… urzÄ…dzenia o zredukowanych wymiarach, czÄ™sto przenoÅ›ne, które sÄ… w stanie w ciÄ…gu paru minut wyjaÅ›nić wszelkie wÄ…tpliwoÅ›ci. Np. dziÄ™ki prostym testom można postawić diagnozÄ™ różnicowÄ… ataku serca. WykonujÄ…c inny test można stwierdzić, czy pacjent zażywaÅ‚ narkotyki i jakiego rodzaju.

Wymiar trzeci

Nieocenionym skutkiem rozwoju technologicznego w diagnostyce jest wzrost jakoÅ›ci badaÅ„ laboratoryjnych. W tym przypadku przez jakość rozumie siÄ™ osiÄ…gniÄ™cie takich wyników analitycznych, które "w bardzo dużym stopniu" odzwierciedlajÄ… rzeczywisty stan pacjenta.
- Przede wszystkim znacznie poprawiła się jakość fazy analitycznej wykonania badania - uważa Jolanta Kołodziejczyk. - Sprzęt i odczynniki wykorzystywane w laboratorium są na tyle precyzyjne i powtarzalne, że w dużym stopniu ograniczyły błędy spowodowane przez ludzi.
Nieco innego zdania jest Piotr Kościelecki: - Etap analityczny, ze względu na liczne procedury kontrolne urządzeń diagnostycznych, jest najlepiej dozorowany, a jego udział w popełnieniu błędu oceniany jest na 13-32%.
WedÅ‚ug KoÅ›cieleckiego, wiÄ™ksze "rezerwy" poprawy jakoÅ›ci tkwiÄ… na etapie przedanalitycznym, bÄ™dÄ…cym źródÅ‚em od 46 do 68% wszystkich bÅ‚Ä™dów w badaniach laboratoryjnych.
- Dla ich unikniÄ™cia niezbÄ™dny jest nadzór nad przygotowaniem pacjenta do badania, transportem i postÄ™powaniem z próbkÄ… - stwierdza Piotr KoÅ›cielecki.
WedÅ‚ug danych prof. Janusza Morkowskiego, wykÅ‚adowcy Polskiego Centrum BadaÅ„ i Certyfikacji, w trakcie dobrowolnego monitoringu bÅ‚Ä™dów procesu diagnostycznego, jakim poddaÅ‚o siÄ™ w 2004 roku 16 laboratoriów, na 5 mln badaÅ„ stwierdzono 16 tys.
niezgodnoÅ›ci lub bÅ‚Ä™dów. OkoÅ‚o 2 tys. bÅ‚Ä™dnych wyników mogÅ‚o potencjalnie zagrażać życiu pacjenta.
PewnÄ… gwarancjÄ… dla jednostek ochrony zdrowia, korzystajÄ…cych z zewnÄ™trznych usÅ‚ug laboratoriów diagnostycznych, jest ustalenie, czy majÄ… one odpowiednie certyfikacji ISO, a przede wszystkim - akredytacjÄ™.

Mądrej głowie...

Jeżeli jest tak dobrze z diagnostykÄ… laboratoryjnÄ…, to dlaczego w Polsce jest tak wiele zÅ‚ych wskaźników umieralnoÅ›ci na różne choroby? Dr Jolanta KoÅ‚odziejczyk podkreÅ›la, że diagnostyka laboratoryjna jest tym dla lekarza i nowoczesnej medycyny, czym Å›wiatÅ‚y doradca dla mÄ…drego wÅ‚adcy. WsÅ‚uchuje siÄ™ on i korzysta z podpowiedzi doradcy, by ocenić stan paÅ„stwa i dopiero wtedy podejmuje decyzje. Wiemy jednak, że mniej Å›wiatli wÅ‚adcy źle rozumiejÄ… intencje doradców - wtedy albo ich przeganiajÄ…, albo podejmujÄ… bÅ‚Ä™dne decyzje.
Niestety, niektórzy lekarze także postÄ™pujÄ… samowolnie, samolubnie lub rutynowo.
Gorzej, gdy w pewnych przypadkach świadomie nie zlecają badań.

Tak bezpieczniej

Certyfikacja jakości według norm ISO poświadcza fakt, że w laboratorium wdrożony został system zarządzania jakością zgodny z deklarowaną normą.
Chodzi o normy:

• IEC 17025 - okreÅ›lajÄ…ce kompetencje laboratoriów badawczych i wzorcujÄ…cych;
• ISO/IEC 15189 - dotyczy laboratoriów diagnostyki medycznej.

Akredytacja potwierdza jakość usÅ‚ug, gdyż speÅ‚nia szereg kryteriów okreÅ›lonych przez Stowarzyszenie Akredytacja Europejska, takich jak: kompetencje techniczne, wdrożenie okreÅ›lonego systemu ISO, niezależność od zleceniodawców, posiadanie ubezpieczenia od odpowiedzialnoÅ›ci cywilnej.